Arcydzięgiel litwor - Archangelica officinalis (Hoffm.)

Arcydzięgiel litwor - Archangelica officinalis (Hoffm.)
Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), dorastająca do 150 cm wysokości, występująca w stanie naturalnym w Europie Północnej i Środkowej oraz na Syberii. Rośnie przy wodach, na glebach wilgotnych lub podmokłych, głównie na pogórzu i w górach, często uprawiany.
Arcydzięgiel posiada mocną łodygę bruzdowaną, liście 2-3-krotnie pierzaste, o listkach sercowatojajowatych, brzegiem nierówno piłkowanych; pochewki liściowe rozdęte; kwiaty zebrane w baldachy, owłosione, białozielone lub żółtawozielone, drobne, 5-płatkowe; pręcików 5; słupek 1; owoc- rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki. Cała roślina odznacza się przyjemnym zapachem. Liście dolne są bardzo duże.
Kwitnie od czerwca do sierpnia. Do celów leczniczych wykopuje się we wrześniu korzenie i kłącza, suszy w temperaturze do 35 stopni C. Korzeń Arcydzięgla (Radix Archangelicae) przechowuje się w suchym i zaciemnionym miejscu.*

W lecznictwie ludowym litwor zbierali często górale i jego korzeniem kadzili wnętrza domostw, gdzie przebywał ciężko chory. Noszono korzeń arcydzięgla, by uchronić się głównie przed tyfusem. **

Syreniusz – XVII wieczny botanik i lekarz, profesor Akademii Krakowskiej – w swoim Zielniku nazywa Arcydzięgiel Gołębimi Pokrzywami lub korzeniem Archangelskim. A tak opisuje jego moc: ‘Wnętrznosci zamulone y zatkane otwiera y wyciera. Poty rozbudza. Iadom y truciznam się przeciwia. Gorączki y Zimnice morowe leczy / wczas/ pokiby iad do serca nie doszedł (…) Flegme gęstą/lipką/y kliiowatą w piersiach rozprawuie / rzedzi y z płuc wywodzi snadnie. Wątrobę. Sledzione zamulone otwiera. Paniom czyszczenie Miesięczne zastanowione wzbudza. Lożysko po porodzeniu sześci Niedzielnicom pozostałe wywodzi. Czary / Uroki odpądza / korzeń przy sobie albo na szyi noszony.’***

Na swym blogu dr Henryk Różański podaje, że dawniej  korzeń arcydzięgla używano jako: środek przeciwzakaźny, środek moczopędny, środek czyszczący krew, środek tonizujący. Już w XIX wieku wiedziano, że arcydzięgiel zawiera inulinę i kwas walerianowy. Stosowano przy osłabieniu żołądka i jelit, przeciwko kolkom i wzdęciom, przy zaflegmieniu przewodu pokarmowego, przeciwko padaczce, odrze, ospie i szkarlatynie. ****
Działanie arcydzięgla. Wyciągi wodne, alkoholowe i olejowe z arcydzięgla wywierają wpływ żółciopędny, obniżający ciśnienie krwi, uspokajający, pobudzający trawienie i apetyt poprzez zwiększenie wydzielania soków trawiennych (żołądkowych, jelitowych i trzustkowych); ponadto wpływ moczopędny, napotny, rozkurczowy na drogi moczowe, jelita, żołądek i przewody żółciowe, wiatropędny i słaby przeciwbólowy oraz silnie rozgrzewający. Zewnętrznie zastosowane: rozgrzewające, znieczulające, poprawiające miejscowe ukrwienie.*****
Wskazania: zaburzenia trawienne, kolka jelitowa i bóle żołądka, wątroby, trzustki oraz pęcherzyka żółciowego; bolesne miesiączkowanie, zapalenie przydatków, upławy, brak apetytu, biegunka, zaparcia, kamica żółciowa i moczowa, stany zapalne przewodu pokarmowego i układu moczowego, skąpomocz, przeziębienie, choroby zakaźne, choroby skórne, zatrucia, zaburzenia przemiany materii, zmarznięcie, gorączka, stany zapalne układu oddechowego. Zewnętrznie: schorzenia skórne, stany zapalne jamy ustnej i gardła, zapalenie spojówek i powiek, łzawienie, świąd oczu, stany ropne oczu, stany zapalne uszu, przetłuszczające się włosy, tłusty łupież, przetłuszczająca się skóra, stany zapalne narządów płciowych. Do wcierań przy nerwo-, mięśnio- i stawobólach, przy przeziębieniach, nieżytach układu oddechowego, chorobach zakaźnych i ogólnych i zmarznięciu.*****

Napar: 5 g korzeni Arcydzięgla zalać 200 ml wrzątku (także mleka z miodem): wypić w ciągu dnia małymi porcjami, szczególnie przy przeziębieniu, kaszlu, zapaleniu zatok, grypie, zapaleniu oskrzeli.
Jako środek antydepresyjny i przeciwlękowy, przeciwnerwicowy – 100 ml 3-4 razy dziennie.
Odwar : gotować korzeń 5 minut, pić 4 razy dziennie po 100 ml przy nieżytach przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Odwar działa słabiej na układ nerwowy niż napar. *****
Spirytus i olejek arcydzięglowy rozgrzewają i poprawiają ukrwienie skóry, wspomagają ustępowanie wysięków okołostawowych i po urazach. Mają właściwości przeciwreumatyczne i przeciwartretyczne przez usprawnianie odżywiania tkanki chrzęstnej i usuwanie z niej szkodliwych produktów przemiany materii. Wywierają wpływ przeciwbólowy i odkażający. Doskonałe do wcierania w stopy i plecy przy przeziębieniu i grypie, bólach mięśni i nerwobólach, przy zakwasach. Spirytus i olejek arcydzięglowy przyśpieszają ustępowanie zakwasów po dużym wysiłku fizycznym. *****
Nalewka arcydzięglowa na alkoholu 40-60%, (100 g korzeni na 500 g alkoholu) zażyta doustnie działa wzmacniająco i przeciwdepresyjnie, znosi kolki i nerwice wegetatywne, usuwa objawy zadyszki.
Zażywać po 5-10 ml 1-3 razy dziennie.*****

Kąpiel uspokajająca i nasenna z naparu z korzenia arcydzięgla: 200 g korzeni arcydzięgla zalać 1 l wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20min. Napar po przecedzeniu wlać do wanny i uzupełnić wodą do temperatury kąpieli. Taka kąpiel pomoże w stanach pobudzenia nerwowego, niepokoju, rozdrażnienia i bezsenności.******

Uwaga! Podczas stosowania przetworów arcydzięglowych należy unikać ekspozycji na słońce.*

* Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniecki, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa 1987.
** Monika Kujawska, Łukasz Łuczaj, Joanna Sosnowska, Piotr Klepacki, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fishera, Wrocław 2016.
*** Szymon Syreński, Zielnik D. Symona Syrenniusa, TOM I (Księgi 1-336), Kraków 1613 – Krosno 2017.
**** Henryk Różański, https://rozanski.li/355/korzen-arcydziega-radix-archangelicae-w-praktycznej-fitoterapii/
***** Henryk Różański, http://www.gramzdrowia.pl/arzt-henry-rozanski/herb/arcydziegiel-litwor-lekarski-archangelica-officinalis-hoffm.html
****** Mateusz E. Senderski, Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie, Podkowa Leśna 2017.